Εισαγωγή

Ο Ιουδαίος Φίλων* αναφέρει ότι τον 1ο μΧ αι. εβραϊκές κοινότητες υπήρχαν σε Θεσσαλία, Βοιωτία, Μακεδονία, Αιτωλία, Αττική, Άργος, Κόρινθο και σε άλλα μέρη στην Πελοπόννησο, στα νησιά, Εύβοια, Κύπρο, Κρήτη. Οι παράγοντες που ευνόησαν τους Εβραίους ως Ρωμαίους πολίτες να εγκατασταθούν στην περιοχή ήταν η ηρεμία και η ασφάλεια, αλλά και συγκεκριμένες ενέργειες και υλικά συμφέροντα των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Με την θεσμοθέτηση του χριστιανισμού ως επίσημη θρησκεία του κράτους τον 4αι. είχε ως συνέπεια τη μεταβολή της αντιμετώπισης των Εβραίων κάτω από μια σκληρή αντισημιτική σκοπιά, όπως υπαγορεύτηκε από τη Διδασκαλία των «πατέρων» και τους Κανόνες της εξουσίας της Εκκλησίας. Κατά αυτή την πολιτική ο Θεοδοσιανός Κώδικας επιδιώκει να επανακαθορίσει σύμφωνα με τις παλαιότερες διατάξεις των Ρωμαίων αυτοκρατόρων τα δικαιώματα των Εβραίων. Η θεσμοθέτηση του χριστιανισμού ως επίσημη θρησκεία μπορεί και πρέπει να ανοίξει ένα συγκεκριμένο κεφάλαιο για τις αιτίες και τις ραγδαίες εξελίξεις εκείνης της περιόδου, σχετικά με την διαμάχη μεταξύ των μονοθεϊστικών θρησκειών και της αρχαίας παγανιστικής θρησκείας, τις ταξικές, υλικές προεκτάσεις του ζητήματος που φτάνει μέχρι την τελική επικράτηση του χριστιανισμού.

Ως μια μικρή παρένθεση, θα μπορούσαμε να προτείνουμε και ένα καλό βιβλίο που περιγράφει με αρκετά μεγάλη συνέπεια τις σχέσεις της Εκκλησίας με την Συναγωγή και μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση αυτής της διαμάχης από τον αρχαίο κόσμο μέχρι και την νεωτερική εποχή της ανάδυσης της ιδιωτικής καπιταλιστικής κοινωνίας. Πρόκειται για το βιβλίο του χριστιανού Έντουαρντ Φλάνερι με τίτλο: «Η αγωνία των Εβραίων, 2.300 αντισημιτισμός» που κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Νησίδες. Ένα βιβλίο που προτείνουμε στον καθένα/μια που θέλει να πάρει μια πρώτη ιστορική γεύση για το ζήτημα. Φιλολογικές επιθέσεις, περιοριστικές νομοθεσίες και κοινωνικές διακρίσεις, λαϊκός φθόνος και μίσος, δημεύσεις και απελάσεις, συκοφαντίες και φυλακίσεις, βασανιστήρια και εκτελέσεις, πυρά και σφαγές, γκέτο και πογκρόμ, ρέουν άφθονα κατά την διάρκεια της ανάγνωσης.

Από την περίοδο 9ο – 13αι. η τύχη του εβραϊκού στοιχείου διαμορφώνεται από την πολιτική των Ρωμαίων αυτοκρατόρων και τα προβλήματα που εκείνοι αντιμετωπίζουν. Τα κυριότερα από αυτά τα προβλήματα που οδήγησαν σε μέτρα αντισημιτικού χαρακτήρα ήταν το εικονομαχικό, που έληξε το 843, και η Παυλικιανή αίρεση, που έδωσε την ώθηση στους Βυζαντινούς αυτοκράτορες να λάβουν μέτρα όπως η μαζική βάπτιση των Εβραίων, που επέβαλλε ο Βασίλειος Α’. Ο γιος του Λέων ΣΤ’ ανάγκασε με την βία τους Εβραίους να ζουν σύμφωνα με τις αρχές του χριστιανισμού. Ο Ρωμανός Λακαπηνός εξόρισε τους Εβραίους και εκείνοι κατέφυγαν στο βασίλειο των Χαζάρων, βόρεια του Εύξεινου Πόντου. Από την εποχή του Λακαπηνού και μετά δεν λαμβάνεται άλλο αντισημιτικό μέτρο. Η νομοθεσία του 10ου αι περιορίστηκε στο πλαίσιο των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των Εβραίων, όπως η απαγόρευση κατοχής Χριστιανών ως δούλων, απαγόρευση προσηλυτισμού, απαγόρευση κατοχής πολιτικού ή στρατιωτικού αξιώματος, απαγόρευση ίδρυσης νέων συναγωγών, αλλά και προστασία των κατοικιών και των παλαιών συναγωγών κλπ.

Η αλλαγή των πολιτικών κατά το τέλος του 10ου αι. και τις αρχές του 11ου αι. είχε ως αποτέλεσμα τη μαζική εγκατάσταση Εβραίων στο βυζαντινό κράτος. Η πολιτική της Εκκλησίας προς τους Εβραίους προσδιοριζόταν κυρίως από τις αποφάσεις της εν Τρούλλω συνόδου του 691/692 μ.Χ., και συγκεκριμένα από τον ια’ κανόνα, όπου θεσπίζονται νέες αντισημιτικές απαγορεύσεις, όπως να μην συνεορτάζουν, να μη συνευρίσκονται, μην έχουν κοινωνικές σχέσεις Εβραίοι και Χριστιανοί, να μην καταφεύγουν οι τελευταίοι σε Εβραίους γιατρούς κ.λ.π, απαγορεύσεις και περιορισμοί, των οποίων η επανάληψη, τόσο στα νομικά όσο και στα εκκλησιαστικά κείμενα υποδηλώνει τη συχνή παραβίαση τους στην καθημερινότητα. Ωστόσο, τα μέτρα αυτά στάθηκαν πολλές φορές η αφορμή για αντισημιτική βία.

Το 12 αι. και περί το 1147 ο Ρογήρος Β’ εκστρατεύοντας με τους Νορμανδούς στην Ελλάδα, κατέλαβε την Κέρκυρα, την Κεφαλλονιά, τη Θήβα, την Κόρινθο καθώς και το υπόλοιπο της ακτής (της Πελοποννήσου), έως και τη Μονεμβάσια, μεταφέροντας όλους τους Εβραίους αυτής της χώρας στη Σικελία. Η μεταφορά των Εβραίων έγινε όπως φαίνεται με κριτήριο τη γνώση τους στην υφαντουργία, γιατί όταν λίγο αργότερα αποφασίστηκε η επαναφορά των αιχμαλώτων αυτών, από το μέτρο εξαιρέθηκαν κατά τον Νικήτα Χωνιάτη όσοι προέρχονταν από την Κόρινθο και από τη Θήβα και γνώριζαν την τέχνη της υφαντουργίας.

Η Σπάρτη, φέρεται να έχει επαφές με τους Ιουδαίους από παλιά, όπως προκύπτει από διάφορες πηγές, ενδεικτικά από το πρώτο βιβλίο των Μακαββαίων (12,5-6): Και τούτο το αντίγραφον των επιστολών ων έγραψεν Ιωνάθαν τοις Σπαρτιάταις. Ιωνάθαν Αρχιερεὺς και η γερουσία του έθνους και οι ιερείς και ο λοιπὸς δήμος των Ιουδαίων Σπαρτιάταις τοις αδελφοίς χαίρειν….». Επίσης μια επιστολή του Σπαρτιάτη βασιλιά Αρείου Α΄ (ή Αρέα, 309-267 π.Χ.) Το κείμενό της όπως μεταφέρεται στη γλώσσα των Εβδομήκοντα, πάλι από το «Μακκαβαίων Α΄»: «Άρειος βασιλεύς Σπαρτιατών ιερεί μεγάλω χαίρειν. Ευρέθη εν γραφή περί τε των Σπαρτιατών και Ιουδαίων ότι εισίν αδελφοί και ότι εισίν εκ γένους Αβραάμ. Και νυν αφ’ ου έγνωμεν ταύτα, καλώς ποιήσετε γράφοντες ημίν περί της ειρήνης υμών, και ημείς δε αντιγράφομεν υμίν τα κτήνη υμών και η ύπαρξις υμών ημίν εστί, και τα ημών υμίν εστί….».

Το πογκρόμ του Νίκωνα εναντίων των Εβραίων

Στη μεσοβυζαντινή Σπάρτη, μια πόλη με πολυάριθμη εβραϊκή κοινότητα, μια πρώτη καταγραφή του αντισημιτικού μίσους και των πογκρόμ που επακολούθησαν, μπορούμε, όπως έχουμε γράψει και στο παρελθόν, να την αναζητήσουμε στην ιστορία του Αρμένη καλόγερου Όσιο Νίκωνα (. 925 – 998 μχ).

Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, στη Σπάρτη εμφανίστηκε λοιμός και μάστιζε την πόλη. Σε ερώτηση για το πώς θα απαλλαχθούν από το λοιμό ο Νίκωνας, με όπλο του την θρησκευτική τρομοκρατία, έδωσε σαν μοναδική λύση την απομάκρυνση των Εβραίων εκτός των ορίων της πόλης. Οι Εβραίοι έγιναν ο αποδιοπομπαίος τράγος και κατηγορήθηκαν για τον λιμό, αθώες οικογένειες και γυναικόπαιδα αντιμετωπίζουν την σκληρότητα του χριστιανικού σκοταδισμού και διώκονται βίαια μετά από πογκρόμ. Ένας ευκατάστατος Λάκωνας ονόματι Ιωάννης Άρατος υποστήριξε ότι η απομάκρυνση των Εβραίων από τη Σπάρτη ήταν εντελώς άδικη. Αλλά δεν αρκέστηκε μόνο σε αυτό, αλλά παραβίασε τη διαταγή για την απομάκρυνση των Εβραίων και άφησε έναν Εβραίο στιλβωτή υφασμάτων να εγκατασταθεί στην πόλη. Η ενέργεια αυτή είχε ως αποτέλεσμα την εκ νέου απομάκρυνση του Εβραίου και το θάνατο του Άρατου.

Ο Νίκωνας είχε αναλάβει με αυτοκρατορική πρωτοβουλία το έργο του βίαιου εκχριστιανισμού των Σλάβων, που σύμφωνα με τη μαρτυρία του Πορφυρογέννητου υπήρχαν στην περιοχή της Λακωνίας, κυρίως στον Ταύγετο, και να συντρίψει το οικονομικό δυναμισμό του εβραϊκού στοιχείου προς το οποίο εκφράζει τη δυσφορία του και τελικά απομακρύνει από την πόλη. Ο εμπορικός ανταγωνισμός και η ευμάρεια του εβραϊκού στοιχείου στη Σπάρτη, υπήρξε η απαραίτητη υλική προϋπόθεση για ένα τέτοιο πογκρόμ.

Λίγα χρόνια αργότερα οι απόγονοι των διωκόμενων Εβραίων της Σπάρτης βρήκαν καταφύγιο στο Μυστρά, όπου οργάνωσαν μια από τις πιο σημαντικές εβραϊκές κοινότητες της Πελοποννήσου, το λεγόμενο «Εβραιομαχαλά» του Μυστρά.

Σύμφωνα με το άρθρο του Δημήτρη Σαραντάκου στο περιοδικό Χρονικά φ. 225, οι περισσότεροι Εβραίοι κατέφυγαν στον Ταΰγετο (αρχικά στην ανατολική του πλευρά και αργότερα ολόκληρη τη Μάνη),όπου, αφενός μεν δεν έφτανε το χέρι της εξουσίας του Νίκωνα, αφετέρου δε η ειρηνική συμβίωση πληθυσμών εποχή εκείνη, αποτελούσε ευνοϊκόν παράγοντα για τη διαμονή τους εκεί. Για την μετοικεσία των Εβραίων της Λακεδαιμονίας στη Μάνη και την μετέπειτα τύχη τους, ελάχιστα στοιχεία υπάρχουν. Η νότια Ελλάδα γενικά δεν συγκέντρωνε την προσοχή των βυζαντινών καθώς ήταν μακριά από τα οικονομικά κέντρα και τους εμπορικούς δρόμους της Αυτοκρατορίας. Σε χρονικό της Μονής του Ντέγκουλου αναφέρεται πως τον 13 ο αιώνα η οικογένεια Πουλαντζά της Τσίμοβας (Αρεόπολης) ήταν ισραηλιτικού θρησκεύματος ενώ υπήρχε στην Τρύπη ερειπωμένο κτίριο με εβραϊκές επιγραφές, οι οποίες καταστράφηκαν επί φασιστικής δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.

Υπάρχει ακόμη και σήμερα οικογένεια με το εβραϊκό όνομα Λεβή στη Τρύπη. Οι άνθρωποι αυτοί ίσως να αγνοούν και οι ίδιοι ακόμα την προέλευση του ονόματος τους. Επίσης συναντούμε πολύ στη Μάνη το επίθετο Σαμπατάκακος. Η επίσημη ιστοσελίδα της Μητρόπολης Σπάρτης, στην επίσημη αναφορά στον όσιο Νίκωνα, με άπλετο αντισημιτικό μίσος γράφει: «Στη Σπάρτη ο Όσιος ανέπτυξε αξιόλογη δράση, ενώ την απήλλαξε και από τη μάστιγα των Ισραηλιτών, που με την άσχημη διαγωγή τους επηρέαζαν τον πληθυσμό και αποτελούσαν εμπόδιο στην ηθικοπλαστική προσπάθεια που έκανε ο Νίκων».

Στοιχεία επίσης φαίνεται να μας κατευθύνουν και να μας δείχνουν την παρουσία Εβραίων και στο χωριό της Αναβρυτής. Μια τέτοια αναφορά στο διαδίκτυο, βρίσκουμε και στο ιστολόγιο του κ. Σκουρλέτη. Σύμφωνα με αυτή την πηγή, ο Άγγλος ταξιδιώτης Πάτρικ Λη Φέρμορ, που ήταν και Σύνδεσμος με τους αντάρτες την περίοδο της ναζιστικής κατοχή, κατέγραψε τον παρακάτω διάλογο από αυτήν του την επίσκεψη στη Μάνη και τη Λακωνία:

> “Καλά θα κάνεις να προσέχεις, αν πηγαίνεις πάνω στην Αναβρυτή. Είναι ένα περίεργο συνάφι”.
> “Γιατί πρέπει να προσέχω;»
> “Γιατί;” ρώτησε ο χωροφύλακας. “Θα σου πάρουν το σακάκι!”.
> Ρώτησα γιατί τάχα θα πρέπει να τους φοβάται κανείς τόσο πολύ.
> «Επειδή είναι Εβραίοι», είπε ο χωροφύλακας.
> «Έτσι λένε» πρόσθεσε ένας Σπαρτιάτης.
> «Και βέβαια είναι Εβραίοι», φώναξε ο Αρκάδας. «Όλοι οι χωριάτες στην Αναβρυτή και την Τρύπη είναι Εβραίοι. Πάντα ήτανε».
> Οι άντρες, που μέχρι τώρα ήταν σοβαροί, ξεσπάσανε σε ακράτητα γέλια, με την ιδέα αυτών των δύο σημιτικών χωριών στην κορφή του Ταΰγετου.
> 
> Δεν είχα ακούσει για Εβραίους στην Πελοπόννησο. Απ’ ότι ήξερα, οι μόνοι Εβραίοι στην Ελλάδα ήταν οι Σεφαρντίμ…/…/… που μιλούσαν τα Ισπανικά του δεκάτου πέμπτου αιώνα και την Εβραϊκή διάλεκτο (Λαντίνο) …/…/… Όταν διώχτηκαν από την Ισπανία στα 1492, ../…/…ο Σουλτάνος τους άφησε να εγκατασταθούνε στις περιοχές της Κωνσταντινούπολης και της Θεσσαλονίκης.
> 
> Ρώτησα αν οι Εβραίοι της Αναβρυτής μιλούνε Ισπανικά.
> 
> «Όχι. Μιλούν Ελληνικά σαν κι εμάς. Όταν ο Άγιος Νίκωνας ο Μετανοείτε, ο απόστολος των Λακώνων, προσηλύτισε τους προγόνους μας στον Χριστιανισμό, οι άνθρωποι αυτοί ζούσανε στην πεδιάδα. Βρήκαν καταφύγιο πάνω στους γιδόβραχους κι από τότε ζουν εκεί. Πηγαίνουν στην εκκλησιά και παίρνουν μέρος στα Άγια Μυστήρια. Είναι καλοί άνθρωποι μα κι Εβραίοι μαζί.»
> 
> «Φυσικά είναι», επανέλαβε ο γέρος από την Αρκαδία.
> Ο άνθρωπος που μας οδηγούσε στα μωσαϊκά μας διηγήθηκε την ίδια ιστορία. Ήταν ένας παράξενος κόσμος, και Εβραίοι.
> Μια τυχαία γνωριμία που είχαμε κάνει στο Μυστρά –αργότερα μάθαμε πως ήταν ο διευθυντής της Τράπεζας της νυσταλέας Σπάρτης. Επανέλαβα (σε αυτόν) τις ερωτήσεις για τους κατοίκους της Αναβρυτής. «Ναι», ειπε, «Όλοι λένε πως είναι Εβραίοι, μα κανείς δεν ξέρει γιατί ή από πού κατάγονται. Πολύ πιθανό να είναι μονάχα λόγια.»

Κι όμως ο Ελληνικός κόσμος, μ’ όλες τις αφομοιώσεις, τις διασπορές του και τις οδύσσειες διακλαδώσεις του, είναι ένα ανεξάντλητο κουτί της Πανδώρας. Σκέφθηκα την αφθονία που υπάρχει από παράξενες κοινότητες. (αναφέρει ένα σωρό ελληνικές μειονότητες και ομάδες) -εάν όλοι αυτοί υπάρχουν, γιατί όχι και οι κρυπτο-Εβραίοι του Ταϋγέτου;

Επίλογος

Όπως είδαμε και παραπάνω, αποτελεί γεγονός αδιαμφισβήτητο, ότι υπάρχει μια ανθούσα εβραϊκή κοινότητα στη Λακωνία, που, ωστόσο, χάθηκε η μνήμη της στο χρόνο. Οι Εβραίοι την βυζαντινή περίοδο δεν βρήκαν σχεδόν ποτέ δικαίωση, ούτε μια κάποια καλύτερη μεταχείριση. Αντίθετα βίωσαν στο πετσί τους, το αντισημιτικό χριστιανικό μίσος. Έπρεπε να έρθει η Οθωμανική περίοδος για να αλλάξει η κατάσταση λίγο προς το καλύτερο, μετά την καθιέρωση των θρησκευτικών Μιλλέτ που έδινε σχετική αυτονομία στις διάφορες θρησκευτικές κοινότητες.

Εξωτερικοί Σύνδεσμοι

1. Ιστοσελίδα του συνεδρίου Σπάρτη – Ισραήλ (μια αρχαία φιλία) που πραγματοποιήθηκε στις 1, 2, 3 Σεπτέμβρη 2018 στον Μυστρά http://www.sparta-israel.org/
2. Hebrew Epitaphs of Mystra